1. Görsellerin Gücü: Göç Haberlerinde Görsel Seçimi Neden Önemli ?  

Habere eşlik eden görseller anlattığımız hikayelerin büyük ve önemli bir parçası. Hatta çoğu zaman haberde yazdıklarımızın önüne geçebilecek kadar güçlü… Göç haberlerindeki görseller ise bu gücün ötesinde bir işleve, yani “doğrudan temsiliyet yaratma” kapasitesine sahip. Göçle ilgili haberlerde kullanılan görseller okuyucuya mülteci ve göçmenlerin “kim” olduğu ve göç deneyiminin “nasıl” yaşandığına dair somut bir izlenim sunuyor. Dolayısıyla, haberlerde kullanılan söylem kadar seçilen görseller de mülteci ve göçmenlere dair toplumsal algının oluşmasında belirleyici rol oynuyor. Bu sebeple, göç haberlerinde nasıl görseller kullanıldığını ve nasıl etkiler yarattığını fark edebilmek gerçekçi ve kapsayıcı bir temsiliyet sunabilmenin ilk adımı. ‍

2. Göç Haberlerinde Sıklıkla Kullanılan Görseller ve Etkileri 

‍2.1. Sınır Geçişi Görselleri 

‍Göç yolculuğu ve özellikle sınır geçişleri sırasında çekilen fotoğraflar medyada mülteci ve göçmenlerle ilgili haberlerde sıklıkla karşımıza çıkıyor. Bu fotoğrafların tercih edilmesinin temel sebebi göç sürecinde yaşananlara dair somut bir anlatı sunabiliyor olmaları. Bu bakımdan, göç hareketlerini inceleyen haberlerde bu görsellerin kullanılması okuyucunun mülteci ve göçmenlerin göç yolculuğu esnasında deneyimledikleri zorlukları gözlemleyebilmesine olanak sağlabiliyor.  Ancak, mülteci ve göçmenlere dair her haberde sınır geçişi fotoğraflarının kullanılması gerçekçi ve kapsayıcı temsiliyet açısından bazı olumsuz yönlendirmelere yol açabiliyor:  

• Sınır geçişleri göç sürecinin bir parçası fakat mülteci ve göçmenlerin göç deneyimleri yalnızca bu süreçten ibaret değil. Haberlerde yalnızca bu görsellerin öne çıkarılması, göç deneyiminin kriz, geçicilik ve yolda olma hali üzerinden genelleştirilmesine ve diğer boyutların geri planda kalmasına sebep olabilir. 

• Sınır geçişi fotoğrafları ülke içerisinde yerleşik olarak ikamet eden mülteci ve göçmenlere dair haberlerde de kullanılıyor. Bağlam kopukluğuna yol açan bu kullanım, mülteci ve göçmenlerin toplum içerisinde gündelik hayatlar sürdüren bireyler olarak algılanmasını güçleştiriyor ve ötekileştirmeye alan açıyor.   

• Göçün demografik veya ekonomik etkilerini inceleyen haberlerde kitlesel ve düzensiz göç hareketlerini öne çıkaran görseller kullanılması, mülteci ve göçmenlerin toplumsal tehdit olarak tanımlanmasını kolaylaştırabiliyor.

‍

‍2.2.  Kimlik Özelliklerini Vurgulayan Stereotip Görseller 

‍Göç haberlerindeki görsellerin çoğu temsili olarak kullanılan stok insan fotoğraflarından oluşuyor. Bu fotoğraflarda genellikle belirli etnik, dini ve kültürel kimlik özelliklerinin ön plana çıktığını görüyoruz. Göçe dair tüm haberlerde bu benzer fotoğrafların kullanılması ,bireyler arası çeşitliliği göstermekte başarısız olarak, mülteci ve göçmenlerin tektip kimliklere, inançlara ve kültürel özelliklere sahip homojen bir grup olarak algılanmasına yol açabiliyor. Bu genelleştirme hem bu kimlik özelliklerini taşıyan bireylere dair önyargıları arttırıyor hem de izleyicinin gözünde bu stereotip profilden bağımsız karakterlere ve yaşam tarzlarına sahip mülteci ve göçmenlerin var olabileceği algısını yok ediyor. 

‍

‍2.3. Mağduriyet Odaklı Görseller 

‍Göç ile ilgili çoğu haberde mülteci ve göçmenleri genellikle savaş ve yerinden edilmenin pasif kurbanları olarak görüyoruz. Özellikle çatışma bölgelerinde yaşananları veya zorunlu göç süreçlerindeki sınır ve deniz geçişlerini konu edinen haberler, mülteci ve göçmenlik deneyimini genellikle “insanlık dramı”, “trajedi”, “acı hikâye” gibi manşetlerle betimliyor. Bu haberlere eşlik eden çoğu görselde mülteci ve göçmenler acı içindeki çaresiz bireyler olarak yer alıyor.

‍

‍

Benzer betimlemeler mülteci ve göçmenlerin güncel yaşam koşullarını inceleyen haberlerde de karşımıza çıkıyor. Bu haberlerde de mülteci ve göçmenler ya sığınma kampı çadırlarında ya da ikamet ettikleri evlerde sefalet içerisinde yaşayan mağdur ve muhtaç kişiler olarak resmediliyor. 

‍

‍

Mülteci ve göçmenlere karşı işlenen suçları konu edinen çoğu haberde de şiddet eylemleri ayrıntılı bir şekilde betimlenerek manşete taşınıyor. Haber görselleri ise şiddete maruz bırakılan bireylerin gizliliğini ve güvenliğini korumak yerine onların kişisel bilgilerine ayrıntılı bir şekilde yer veriyor ve failin uyguladığı şiddeti meşrulaştıran kişisel detaylara odaklanıyor. 

‍

‍

Kullanılan bu fotoğraflar maruz bırakılan zorlukları ve hak ihlallerini yansıtsa da, görsellerdeki ana odağın çaresizlik ve acıya indirgenmesi mülteci ve göçmenlerin insani kriz, ayrımcılık ve şiddet karşısından önlenemez ve yegâne kurbanlar olarak sınıflandırılmasıyla sonuçlanıyor. Haberler üzerinden zamanla okuyucunun gözünde de normalleşen bu sınıflandırma, kolaylıkla toplumsal hayata taşınma ve hak ihlallerini arttırabilme potansiyeli taşıyor. 

3.Dikkat Etmemiz Gerekenler: Göç Haberlerinde İnsan Fotoğrafları Kullanımı 

Her toplumsal olgu gibi göç de en temelinde insana dair. Göç haberlerinde kullanılan görseller ve etik kurallara yönelik tartışmalar da genellikle temel insan haklarının korunması ekseninde şekilleniyor.  

Göç haberlerinde yer alan fotoğraflar mülteci ve göçmen bireylerin yaşadığı bir ana ait, ama fotoğraftaki öznelerin hayat hikayeleri bu karenin dışında da sürmeye devam ediyor. Bu sebeple kullanılan görsellerin insan hayatı üzerinde kalıcı ve geri döndürülemez etkileri var.  Bu etkileri değerlendirdiğimizde, mülteci ve göçmenlerin temel haklarının korunması açısından haber üreticilerinin insan fotoğrafları kullanırken aşağıdaki olasılıkları göz önüne alması gerekiyor:  

• Kullanılan fotoğraflar mülteci ve göçmen bireyler için ikamet ettikleri ülkede çeşitli yasal sorun ve yaptırımlara sebep olabilir. Örneğin: düzensiz ve kayıt dışı statüde olma durumunda kişiler doğrudan sınır dışı yaptırımıyla karşılaşabilir veya haber içeriği sebebiyle haklarında yasal işlemler başlatılabilir.

• Kullanılan fotoğraflar mülteci ve göçmen bireyler için menşe ülkeleri ya da göç ve iltica koşulları ile ilişkili olarak güvenlik tehditleri doğurabilir. Örneğin: Bireyler ülkelerindeki savaş,siyasi baskı, soruşturma, sürgün gibi sebeplerle iltica etmiş veya toplumsal baskı & şiddet ya da insan ticareti mağduru olabilir. Bu sebeple kimliklerinin açık kaynaklar üzerinden paylaşılması bireyleri çeşitli saldırı ve müdahalelere açık hale getirebilir. 

• Haberde mülteci ve göçmen bireylerin açık fotoğraflarının yer alması, kişisel bilgilerine ulaşılmasını kolaylaştırabilir ve günlük hayatlarında ayrımcılık, nefret söylemi, psikolojik şiddet veya fiziksel saldırılara maruz kalmalarına yol açabilir.

‍

4. Neler Yapabiliriz ? 

Tüm bunlar düşünüldüğünde, göç haberlerinde görsel seçimi ve özellikle insan fotoğraflarının kullanılmasına dair editoryal karar alımı oldukça zorlaşabiliyor. Öte yandan, görsel kullanımı göç ile ilgili haber içeriklerine ciddi bir etkileşim kapasitesi de kazandırıyor. Haberlerde etkili görseller kullanıldığında mülteci ve göçmenlere dair gerçekçi ve kapsayıcı bir temsiliyet yaratabilme ve göçe dair dinamikleri kamuoyunda daha görünür kılabilme imkanı da artıyor.  Dolayısıyla, gazeteciler için görsel seçmek zor ama bu süreci kolaylaştırmak için izleyebileceğimiz çeşitli yöntemler var. Alanda öne çıkan kaynaklardan ve göç haberciliğinde uzman gazetecilerin deneyimlerinden derlediğimiz bu liste görsel kullanımı sırasında yararlanabileceğimiz çeşitli öneriler sunuyor: ‍

4.1.  Rıza ve Onay Alım Sürecine Dair Öneriler ‍

‍Sahada veya Birebir Röportaj İçeren Haberleştirmeler Sırasında: ‍

• Haberde yer alan öznelerden fotoğraf kullanımına dair rıza almak ve onayları doğrultusunda görsellerini kullanmak gazeteciler olarak en temel yasal sorumluluğumuz ve atmamız gereken ilk adım. 

• Onay alım sürecinin yazılı bir açık rıza formu üzerinden gerçekleştirilmesi hem gazetecilerin hem de öznelerin haklarının korunması açısından büyük avantaj sağlıyor. Ancak okuma-yazma yetersizliği veya dil bariyeri sebebiyle bunun gerçekleştirilemediği durumlarda onaya dair karşılıklı ses kaydı alınması da gazeteciler tarafından önerilerin diğer bir alternatif yöntem. 

• 18 yaşından küçük, reşit olmayan bireylerin rıza vermesi yasal olarak mümkün olmadığından, çocuk fotoğrafları kullanımı ancak ebeveynlerden/vasilerden açık rıza onayı alınması ile gerçekleştirilebiliyor. Yine de, çocuk haklarının korunması ve istismarın önlenmesi açısından haberlerde çocuk fotoğraflarının kesinlikle kullanılmaması öneriliyor. Aynı etik koşullar hastalık, engellilik veya yaşlılık durumları sebebiyle rıza vermesi mümkün olamayan bireyler için de geçerli. 

‍Rıza Onayının Mümkün Olmadığı Durumlar ve “Temsili Görsel” Kullanımı Sırasında: ‍

• Özellikle insani krizler, deniz/sınır geçişleri esnasında veya kamusal alanlarda gerçekleştirilen haberleştirmelerde görselde yer alan tüm öznelerden rıza alınması teknik açıdan mümkün olamayabilir. Bu noktada deneyimli gazeteciler, görsel çekimlerinin mülteci ve göçmen bireylerin kimliklerini teşhir eden detayları içermeyecek biçimde gerçekleştirilmesi gerektiğini vurguluyor.

• Masabaşı haberleştirmelerde sıklıkla kullanılan ve insan fotoğrafı barındıran temsili görseller çoğunlukla mülteci ve göçmen bireylerin rızası alınmadan çekilmiş ve dijital platformlarda yaygınlaşmış olabiliyor. Bu sebeple, zorunlu kalınmadıkça bu görsellerin tercih edilmemesi veya teşhir edici kişisel detaylar çıkarılarak / belirsizleştirilerek kullanılması hak ihlallerini önlemek için kritik önem taşıyor. 

‍4.2. Farkındalık ve Hassasiyete Dair  Öneriler

‍Mülteci ve göçmen bireylerle görsel çekimi öncesinde ve sırasında aşağıdaki adımların izlenmesi bu süreçte gerekli farkındalık ve hassasiyetin gösterilebilmesi için gazetecilere kolaylık sağlıyor: 

• Çekim öncesinde bireylerin kişisel koşul ve hassasiyetlerinin öğrenilmesi, 
• Çekimin bireylerin kendilerini güvende ve rahat hissedebilecekleri alan ve koşullar altında gerçekleştirilmesi 
• Çekim sırasında bireylerin nasıl temsil edilmek istediklerine dair beklenti ve taleplerinin önceliklendirilmesi 
• Çekim sırasında ve sonunda görsellere dair fikir ve son onay alınması 

‍“Temsili Görsel” kullanımı sırasında ise daha eşitlikçi ve kapsayıcı bir temsiliyet sağlanabilmesi için aşağıdaki noktalara dikkat edilmesi öneriliyor: 

• Haber konusu ve bağlamına uygun görseller seçilmesine özen gösterilmesi 
• Ayrımcı stereotipleri yineleyen, dramatik ve sansasyonel görsellerden kaçınılması 
• Nefret ve şiddet içerikli veya bunları meşrulaştıran, teşvik eden görsellerin kullanılmaması 
• Kullanılan görsellerin orjinal halini ve bağlamını saptıracak şekilde yeniden düzenlenmemesi, manipülasyona uğratılmaması 
• Görsel kullanımlarının altına yanlış anlaşılma veya kötüye kullanımı önlemek için detaylı açıklama, betimleme ve gerekli bilgilerin eklenmesi 

5. Başka Türlüsü Mümkün: Alternatif Görsel Önerileri 

 Dijitalleşen medyanın haber üreticilerine getirdiği en büyük avantajlardan biri görsellere erişmenin artık oldukça kolay olması. Özellikle masabaşı haber üretim süreçlerinde stok fotoğraf & görsel tasarım platformları sağladıkları geniş görsel yelpazesiyle gazetecilere neredeyse sınırsız sayıda seçenek sunuyor. Bu platformların göç haberciliğine getirdiği en kritik katkı ise mülteci ve göçmenlerin temsiliyeti açısından daha özgün, gerçekci ve kapsayıcı görsel alternatifler sağlayabilmeleri. Bu platformlar aracılığıyla pek çok farklı sanatçının ve içerik üreticisinin yarattığı görsel tasarımlara, ve bu tasarımları lisanslı kullanım olanağına kolayca erişilebiliyor. Doğrudan insan fotoğrafı kullanımına iyi bir alternatif sağlayan bu tasarımlar, hem göç deneyimi hem de farklı mülteci ve göçmen profillerine dair derinlikli ve çok boyutlu görsel anlatılar sunuyor (Örneği;  Görsel 1, Görsel 2, Görsel 3, Görsel 4). Ancak bu platformlar üzerinden yapılan görsel seçimlerinde de kimliğe dayalı stereotipleri vurgulayan ve göç kavramını dramatikleştirilen tasarımlardan kaçınmak gerekiyor.  

Son dönemde hayatımıza giren yapay zeka platformları da gazetecilere görsel anlatı alternatifleri yaratmak açısından pek çok yeni fırsat sağlıyor. DALL-E, Midjourney, Adobe Firefly, Imagen gibi metin tabanlı görsel üretim hizmeti sunan platformlar üzerinden haber konusuna uygun gerçekçi fotoğraflar ve detaylı görsel tasarımlar kolayca üretilebiliyor. Göçe dair görsellerde çeşitliliğin görece kısıtlı kaldığı düşünüldüğünde, bu platformlar aracılığıyla göçe dair daha özgün ve kapsayıcı görsel anlatılar oluşturabilmek aslında mümkün. Fakat yapay zeka teknolojilerini kullanırken bu platformların hala gelişim aşamasında olduğunu ve üretilen görsellerde sıklıkla i ayrımcı kültürel stereotiplere yer verebildiklerini unutmamak gerekiyor. Bunun yanı sıra, bu platformlardan gerçekçi insan görselleri ve fotoğraflar oluşturmak medyada mülteci ve göçmenlere dair manipülasyon ve dezenformasyonu arttırma riski barındırıyor. Bunun önüne geçebilmek için,  görsel üretirken gazetecilik etik kodlarına bağlı kalmak ve haber içeriğinde görsellerin yapay zekayla üretildiğine dair bildirimde bulunmak büyük önem taşıyor. 

Örnek olarak, bu seri kapsamında hazırladığımız “ Göç Haberciliğinde Veri Kaynakları” bölümünden ekibimizin DALL-E ile ürettiği görsel tasarımlara ulaşabilirsiniz.

‍Kaynakça

‍Human Rights Reporting: A Handbook for journalists in South Eastern Europe (International Federation of Journalists/IFJ,2003)

‍https://www.ifj.org/fileadmin/images/General_Reports__moved_from_old_wesbite/Journalism_and_Human_Rights_handbook_on_Human_Rights_Reporting_in_Southeastern_Europe_2003.pdf 

Reporting on Migration & Minorities: Approach and Guidelines (Respect Words Project, 2017)

‍https://www.respectwords.org/wp-content/uploads/2017/10/Reporting-on-Migration-and-Minorities..pdf 

Media Coverage on Migration: A Practical Guide for Journalists (International Organization for Migration/IOM, 2018)

‍https://migrantnarratives.org/fileadmin/user_upload/IFJ/Media_Toolkit_2018_-_EN_RO_Dakar__1_.pdf 

Journalist Guide to Media Coverage of Migration based on International Law and Evidence (International Organization for Migration/IOM, 2019)

‍https://tunisia.iom.int/sites/g/files/tmzbdl1056/files/documents/IOM%20Tunisia_MEDIA%20COVERAGE%20OF%20MIGRATION_Journalist%20Guide.pdf 

People Between the Lines: A handbook on migration for (future) journalists (Tereza Freidingerová, Peter Ivanič, Adéla Jurečková, 2020)

‍https://www.peopleinneed.net/media/publications/1424/file/en_people-between-the-lines_final.pdf 

Migration and Media: A Journalist's Handbook (Magda Abu-Fadil, International Centre for Migration Policy Development/ICMPD, 2021)

‍https://www.icmpd.org/file/download/56248/file/EN_MIGRATION%2520%2526%2520MEDIA%2520HANDBOOK.pdf 

Reporting Migration: A Handbook on Migration Reporting for Journalists (International Centre for Migration Policy Development/ICMPD, 2021)

‍https://www.icmpd.org/file/download/50559/file/Handbook0on0Reporting0Migration0EN.pdf